साईड-स्टॅंड पॅरॉडॉक्स

साईड-स्टॅंड पॅरॉडॉक्स.

म्हणजे एखाद्याला मदत करायला जावे आणि त्या मदतीमुळेच त्या व्यक्तीची अडचण व्हावी. काल एकाला मी जोरात सांगितलं - "ओ, साईड-स्टॅंड लागलय". हे गेले कित्येक वर्षं, मी अनेकांना सांगितलं आहे, आणि त्यांचा-त्यांचा जीव वाचवला आहे. तू आजपर्यंत काय काय समाजसेवा केली आहेस असे कुठल्या फॉर्मवर विचारले तर -

१. लोक गाडीवरुन जाताना त्यांचे साईड-स्टॅंड लागले असले तर त्यांना तसे सांगून वाचवले आहे

२. लोक गाडीवरुन जाताना गाडीचा दिवा लागला असेल तर (म्हणजे सकाळी, दुपारी) तर त्यांना तसे सांगितले आहे.

काल ज्या मनुष्याला सांगितले, तो मनुष्य मी हे सांगेपर्यंत शिस्तीत जात होता. माझ्या बोलण्याने त्याचे लक्ष विचलीत झाले आणि धाप्पकन पडला, त्याच्यावर ती बुलेट - माझ्याकडे रागाने बघायच्या आतच मी पोबारा केला. अवघड आहे यार. त्या क्षणीच मला मास्टर शिफू  आठवला कुंगफू-पांडामधला. तायलॉंग सुटू नये म्हणून सिक्युरीटी टाईट करा असा निरोप्या पाठवला आणि त्याच्यामुळेच तायलॉंग सुटला. 

मग मला वाटले ते खालीलप्रमाणे - अगदी याच क्रमाने असेच वाटले:

१. सेल्फ फुलफिलींग प्रॉफसी हा प्रकार आहे तसेच झाले आत्ता.

२. सेल्फ फुलफिलींग प्रॉफसीला मराठीत काय म्हणत असतील - असा विचार करावा लागतोच ही लाज नाही का? आई काय म्हणेल?

३. स्वकारक भाकीत वगैरे काहीतरी म्हणत असतील.

४. पण आपल्यामुळे घडलेल्या या प्रकाराला काहितरी वेगळे नाव दिलेच पाहिजे.

५. साईड-स्टॅंड पॅरॉडॉक्स म्हणूया - एखाद्याचे वाईट होवू नये म्हणून आपण जी क्रिया करतो त्यामुळेच त्या व्यक्तीचे नुकसान होणे.

६. असे प्रसंग सामाजिक जीवनात आल्यास, आपण आता म्हणायचे - अरे, हा तर साईड-स्टॅंड पॅरॉडॉक्स. हळू हळू लोकांना वाटेल खरंच असं काहीतरी असेल. अगदीच विकीवर जावून तपासणारे असे कितीसे असणार. त्यांना, विकीवर काय सगळं असतं का? स्पेलींग चुकलं असेल, अरे सायंटिफीक जार्गनमधे वेगळं नाव आहे, असे काहीतरी सांगून कटवू.

*

खरंतर, त्या माणसाने मला किती शिव्या घातल्या असतील. त्याचंही बरोबर आहे - कदाचित मी त्याचं लक्ष विचलीत केलं नसतं तर तो पडला नसता. माझही काही चूक नाहिये तसं बघायला गेलं तर - साईड-स्टॅंड मिटलं नसेल तर गाडी वळवताना पडलेले असे असंख्य लोक पाहिले आहेत मी, त्यामुळे मी असं सांगतो लोकांना. (शिवाय समजा त्या मनुष्याला एखाद्या ओळखीच्या माणसाने हाक मारली असती तर लक्ष विचलीत होवून तो पडला असता ना? गाडी चालवताना सतर्क राहायला नको का?)

दोघांचही बरोबर. 

असं आजकाल खूप व्हायला लागलं आहे - दोन्ही बाजूंचं बरोबर पण तणातणी. तण उपटणं भयानक अवघड आणि शक्तीचं कामं असतं. म्हणजे दोन्ही बाजूंचे मुद्दे बळकट असतात, पण ते एकत्र मांडले की भांडण/विवाद होतात. मला आताशा हे दुपारचं ऊन चढू लागलं आहे.

मनुष्याचं वय वाढलं की त्याचे विचार जास्त ॲब्स्ट्रॅक्ट व्हायला लागतात. 

दोन्ही बाजूंचे पटायाला लागल्यावर विजयी कोण हे कसं ठरवायचं यावर मी बरेच दिवस विचार केला मग सोल्यूशन मिळालं मला. प्रत्येकाचं सोल्यूशन वेगळं असतं ज्याच्या त्याच्या स्वभावानुसार. मी ठरवलं आहे की, दोन बाजूचे लोक भांडत असले की, जो सगळ्यात कमी आक्रस्ताळेपणा करले तो जिंकला. 

लोकांच्या मनातली आक्रस्ताळेपणाची व्याख्या आणि माझ्यामनातली आक्रस्ताळेपणाची व्याख्या ही वेगळी असणार. म्हणजे कमालीची वेगळी म्हणावी इतपत वेगळी असणार. काही लोक बौद्धिक हिरो बनून सर्वसामान्य निरीक्षणातून जे समजते त्याबाबत प्रश्न उभे करतात मग समोरच्याचे ततपप झाले की, हे एक मंदस्मित देणार. स्मर्क म्हणतात तसे. याच पॉईंटला मला अनेकदा, हिंसा हा पर्याय असूच शकत नाही हे म्हणणे पटत नाही. अशावेळेला स्मर्कधारी स्त्री/पुरुषाच्या सण्णकन कानाखाली हाणावी असे वाटते. तुझे मुद्दे बरोबर असले तरी असे मांडतात का? तू दुसर्‍याला बोलण्यात हरवू शकतोस ना? मग हे घे, आता मारण्यात हरवून दाखव. एका लिमीटनंतर चर्चेने वाद सोडवा वगैरे म्हणणारे लोक मला फ्रॉड वाटतात. का चर्चेने? तुम्हाला ती चांगली जमते म्हणून का? आम्हाला हाणामारी चांगली जमते, आम्ही हाणामारीने सोडवू. एक डिस्क्लेमर म्हणजे मला चर्चा वा मारामारी दोन्ही नीट जमत नाही. एककाळ मारामारी बरी जमायची. खूप हुशार लोक जेव्हा माज करतात तेव्हा मला राग येतो. इन जनरल माजुर्ड्यांचाच मला राग येतो. 

मानसोपचारतज्ञाकडे जायची गरज नाही कारण मला आधीच माहीत आहे की, या अतीव रागाचे मूळ माझ्या लहानपणी अशी काहीतरी एक माजरिलेटेड घटना घडली आहे त्यात आहे.

मी लहानपणी एका समवयीन भावाबरोबर बुद्धिबळ खेळायचो - या मनुष्याबरोबर डाव नेहमी ड्रॉ व्हायचा, कधी कुणी जिंकले तर मीच जिंकायचो. मी जिंकल्यावर पटकन विषय बदलून (म्हणजे कुठला विषय चालू नसायचाच त्यामुळे विषय घालून म्हणले तरी चालेल) हवापाण्याच्या गप्पा मारायचो, याला वाईट वाटू नये म्हणून. एकदा हा सद्गृहस्थ माझ्याविरुद्ध जिंकला आणि त्याचा तो जल्लोष म्हणजे अशक्यच, मी विसरूच शकत नाही. म्हणजे कधीही जल्लोष शब्द वाचला की मला तो प्रसंगच आठवतो. 

तर ह्याचा परीणाम म्हणून मी कायमचा माजविरोधी बनलो आहे. मला शेरलॉक, हाऊस वगैरे मंडळी आवडली तरी माझे पहिले प्रेम मिस मार्पल याच आहेत.

(

कधीकाळी मी कोणा सिरियल किलरचा पिक्चर काढला तर आमचा किलर सगळ्या माजुर्ड्या लोकांना मारणारा असेल. त्याला शोधणारा डिटेक्टीव्ह एकदम नम्र पण ठाम, निष्ठावंत वगैरे. त्यामुळे किलरला डिटेक्टीव्हविषयी सहानुभूती असेल. पण या सगळ्यात एक लुडबूड करणारा चांगला पण माजुर्डा पत्रकार असणार. क्लायमॅक्सच्या आधी डिटेक्टीव्हला कळणार की, अर्रे यार, हा किलर आता पत्रकारालाच मारणारे. मग क्लायमॅक्स म्हणजे अगदी - किलर पत्रकाराला गोळी घालणार तेवढ्यात डिटेक्टीव्ह बाबापुता करत किलरला समजावणार की, असे नको करुस. तू स्वत: कसा चांगला आहेस पण तेवढी एक लोकांना मारण्याचीच सवय वाईट आहे ना तुझी? तसे हे माजुर्डे लोक पण चांगलेच असतात फक्त माज करायचीच सवय वाईट असते, इग्नोर करायला शीक त्यांना. मग किलर म्हणेल - हाहाहा, तुला काय वाटलं, तुझ्या लेक्चरने मी सुधारेन, अज्जिबात नाही. हा मारतो बघ याला. तेवढ्यात परत हाहाहा - यावेळी डिटेक्टीव्ह. तो म्हणेल - बघ एकदा आरशात स्वत:कडे. (म्हणजे व्हर्च्युअल आरसा, एखाद्याचे मन कसे आहे ते दाखवणारा, शरीर नव्हे.) बघ एकदा आरशात, माजुर्ड्यांना मारता-मारता तुला पण असा माज झालाय की - तू म्हणशील तेच खरं, तुझी समजूत कोणीच काढू शकत नाही. ओमायगॉड, किलरच्या डोळ्यात सेल्फ रिअलायजेशन दिसेल आणि तरीपण तो पत्रकारावर बंदूक रोखेल पण ऐनवेळी स्वत:च्या डोक्यात गोळी मारणार. संपूर्ण पिक्चरमधे कधीतरी हा सिरियल किलर का असा किलर झाला हे दाखवायचे, करुण प्रसंग, बासरीच्या म्युझिकमधे. मग शेवट त्याने आत्महत्या केली की त्याचे उदात्तीकरण सुफळ-संपूर्ण.

मी असा पिक्चर काढणार नाहीये. जर असा किलर अस्तित्वात असेल, आला, येणार असेल तर ती माझी आयडीया नाही. हे सर्व काल्पनिक आहे. खून करू नका. 

)

तर तसं असतयं हो बरेचदा. शब्दप्रभू लोक चर्चेसमधे (चर्चाचे प्लुरल) एखादा कळीचा मुद्दा मांडतात आणि मग विजयीमत्त भाव धारण करतात. एकेकाला फोडला पाहिजे ओल्या वेताने. (अजून एक डिस्क्लेमर: मी ॲक्च्युअल वेताने फटके खाल्ले आहेत. ओल्या नाही. तरीपण हे वाक्य - I deserve to write.)

गेला काही वेळ मी फारच प्रो-हिंसा लिहीत आहे. मी काय असा on the edge वगैरे नाहिये. पण वाटतं ना राव एकेकदा. आपलंपण मत आहे. आणि तात्कालिक आहे, बदलेल कदाचित.

मला बरेचदा असंपण वाटतं की, मला जे वाटतयं ते अजून कुणालातरी वाटत असेल. हे तर अतिअमहाफालतू आहे, मेन पॉईंट हा आहे की - माझ्यासारखी जडणघडण असलेला एखादा असेल त्याला पण अगदी याक्षणीच नव्हे पण साधारण वर्तमानकाळात अशाच प्रकारचे विचार मनात येत असतील की. आणि असे बरेच लोक असतील. आपल्याला नाही का मिटींगमधे वाटते - ही भारी कमेंट टाकावी, लोकं इम्प्रेस/गारद होतील, पण आपण भीडेखातर तसे करत नाही. नंतर कधीकधी दुसरं कुणीतरी करतं आणि त्या मनुष्याचं कौतुक होतं. असं बरेचदा झाल्यावर एखादवेळेला आपण हिय्या करून अशी कमेंट टाकतो आणि जनता इंप्रेस होतच नाही.

*

साईड-स्टॅंडवरून कुठे आलो आपण. साईड-स्टॅंड पॅरॉडॉक्स लक्षात ठेवा.

***